Արա Սարգսյանի հուշերը Փանոս Թերլեմեզյանի մասին

1915-ին, Վանի հերոսական ինքնապաշտպանության օրերին, Փանոսին տանում էին մի պաշտպանակետից մի այլ պաշտպանակետ և հանձնարարում, իր դիպուկ կրակով ոչնչացնել թշնամու հրամանատարներին ու աստիճանավորներին։

Թերլեմեզյանն առաջնակարգ սնայպեր էր։

Շատ անգամ է պատմել նա իր փոթորկալի կյանքից հետաքրքիր դրվագներ։ Երբ մենք երկուսով մենակ էինք լինում, ես աշխատում էի տարբեր հնարքներով ու հարցերով նրան տանել ետ, դեպի պատմության ոչ հեռավոր անցուղիները և նրա մեջ առաջացնում էի հուշեր պատմելու ցանկություն։

Հափշտակությամբ էի լսում նրա ամեն մի խոսքը, սարսուռ էր ազդում վրաս, երբ նա պատմում էր իր կրած տառապանքների մասին, իսկ հաճույք և հրճվանք էի զգում, երբ լսում էի նրա հերոսական գործերի հաղթական ելքի մասին։


Ահա այդ դեպքերից մեկը։

Ւննսունական թվականներին թուրքական ոստիկանության հետապնդումից և սպառնացող մահվան պատժից ազատվելու տենչով, Փանոսը, միայնակ փախչում է սարերը և պահվում։ Մի քանի շաբաթ անզեն նա թափառում է սարերում և կերակրվում վայրի պտուղներով։ Մի գեղեցիկ օր հեռվից նկատում է թուրքական մի ժանդարմի, որը, մինչև ատամները զինված, ձիուն նստած, ինքնագոհ ու երգելով գալիս է դեպի նրա թաքստոցը։ Փանոսը վայրկյան իսկ չի կորցնում, բարձրանում է ծառը և սպասում է ժանդարմի հասնելուն։ Երբ ժանդարմն արդեն ծառի տակ էր, լուսանի նման նա նետվում է ձիու վրա, գետին է գլորում հղփացածին, զինաթափում է, վերցնում է զենքը, փամփուշտները և ձին։ Ժանդարմը գրեթե մերկ, սարսափահար փախչում է։ Այդ օրվանից Փանոսը դառնում է պարտիզան։

Որոշ ժամանակ անց նրան են միանում նաև իր համախոհներից երկու խիզախ տղաներ, ու երեքով, ամիսներ շարունակ շրջում են գյուղերը և պատժում բոլոր նրանց, ովքեր, ասպատակելով գյուղերը, կողոպտում ու սպանում էին հայ աշխատավորին։

Մի օր լուր են հասցնում, թե Քերիմ բեկը իր բանդիտներով մտել է գյուղ, թալանել, սպանել շատերին, տները վառել, և հիմա էլ գյուղի հրապարակում իր ավազակների հետ նստած, պատրաստվում է քեֆ անել։

Փանոսը գաղտագողի հասնում է գյուղ և աննկատելիորեն հրապարակի տներից մեկի հարթ կտուրի վրա, Քերիմ բեկի դեմ հանդիման, դիրք բռնում։ Սպասում է այնքան ժամանակ, մինչև թալանած ոչխարներից պատրաստած հյութեղ խորովածը տաք-տաք բերում են և առաջին շամփուրը մատուցում Քերիմ բեկին։ Երբ բեկը շուրջը հավաքված քծնողների մաշալլահների տակ, խորովածի առաջին պատառը վերցնում է և տանում բերանը, այդ ակնթարթին Փանոսի գնդակը ծակում է նրա ճակատի ճիշտ կենտրոնը։ Բեկի գլուխն ընկնում է կրծքի վրա։ Ավազակները չհասկանալով, թե բանն ինչ է, թողնելով ամեն ինչ և ավար, և խորոված, խուճապահար փախչում են գյուղից։

Տարիներ անց, երբ Թերլեմեզյանն արդեն յոթանասուն տարեկանի մոտ էր և գտնվում էր մեզ մոտ՝ Հայաստանում, պատահեց հաճելի և հետաքրքիր մի դեպք, որին մասնակից եմ եղել նաև ես։

1934 թվականի ամռանը Աղասի Խանջյանը հանգստանում էր Դիլիջանի իր ամառանոցում։ Մի անգամ, երբ նա քաղաք էր եկել, խնդրեց ինձ այնտեղ բերել Փանոս Թերլեմեզյանին։

Մի կիրակի վարպետն ու ես, առավոտ կանուխ, ուղևորվեցինք դեպի Դիլիջան։ Խանջյանին հանդիպեցինք պարտեզում նստած, ինչ-որ գիրք ընթերցելիս։ Նա հագել էր իր սովորական ռուսական սպիտակ շապիկը և ուսերին գցել ամառային մի թեթև վերարկու։ Նրա ձեռքին մենք տեսանք Հայնրիխ Հայնեի հայերեն թարգմանությամբ նոր լույս տեսած բանաստեղծությունների գիրքը:

Խանջյանը բարեձև էր իր արտաքինով, համաչափ իր կազմվածքով, ուներ ամուր և ռիթմիկ քայլվածք, կտրուկ շարժումներ։ Առանձնապես հետաքրքիր էր սև ու խիտ մազերով նրա գլուխը։ Դեմքի ընդգծված այտոսկրերը, կարճ ու թավ բեղերը, կկոցած աչքերի խորաթափանց հայացքը առանձին հմայք էին պարգևում նրան։ Խոսում էր հանդարտ, խոհուն։ Չնայած իր երիտասարդ հասակին, կուտակել էր մտավոր գանձերի մի անսպառ պաշար, որին հասնելու համար, երևի, ուրիշներից պահանջվեին տասնյակ տարիներ։ Ամենից ուժեղ տպավորությունը խոսակիցը ստանում էր նրա ծիծաղից՝ լիաթոք, բարձր, հնչեղ ու զրնգուն ծիծաղից, ինչքա՜ն կենսախնդություն կար նրա մեջ...

Խանջյանը շատ ուրախացավ՝ տեսնելով վարպետին, նա շատ էր սիրում նրան։

Այգում, նստարաններին հենված, սկսվեց աշխույժ մի զրույց՝ առողջության մասին հարցուփորձ, կատակներ, անցյալի հուշեր, առօրյա խնդիրներ և այլն։ Փանոսը կարծես վերածնվել էր, առույգացել, ու ոգևորված պատմում էր իր կյանքի արկածալի դեպքերից։

Ճաշից հետո Խանջյանը առաջարկեց կրակել և, դառնալով Թերլեմեզյանին, ասաց.

— Ասում են դու եղել ես հմուտ և վարպետ կրակող, սնայպեր, ապա փորձիր, տեսնենք։

Եվ քսանհինգ քայլ հեռավորության վրա տեղավորելով պահածոյի թիթեղյա տուփը, հրացանը պարզեց Փանոսին, ասելով՝

— Դե, վերցրու, տեսնենք։

Թերլեմեզյանը քմծիծաղով պատասխանեց.

— Ես ի՞նչ կրակող եմ, ջանըմ, դյուք ջահել եք, առաջ դյուք կրակեք։

Առաջինը կրակեց Խանջյանը, նրա գնդակը անցավ տուփի կողքով, Փանոսը հումորով ասաց.

— Մեր քարտուղար աղվոր կրակող կերևա,— և դառնալով ինձ,— հիմա դյու կրակի, տեսնենք։

Հերթն իմն էր։ Կրակեցի։ Թիթեղյա տուփը երևի քթի տակ ծիծաղեց իմ վրա և քարի վրա մնաց հպարտ կանգնած։

— Էստեղ տվեք հրացանը, սա չոճուխի խաղալիք չէ, ձեր բանը չէ։— Ու դողդոջուն ձեռներով Փանոսը վերցրեց հրացանը, գտավ հարմար տեղ, հենեց քարին, սպասեց այնքան ժամանակ, որ ակնթարթը որսա, ինչպես կտավի առաջ, և ճիշտ ժամանակին կրակեց։

Տուփը գլորվեց...

— Ասանկ կը կրակեն։— Ասաց և հրացանը հանձնեց Աղասի Խանջյանին։

Փ. Թերլեմեզյանն իր արկածային կյանքով շատ էր նման իտալական վերածննդի հայտնի քանդակագործ, ոսկերիչ և փորագրիչ, խիզախ Բենվենուտո Չելլինիին։ Նա նույնպես եղել էր հռչակավոր սնայպեր։ Ֆլորենցիայի պաշարման ժամանակ նրան նույնպես տանում են թաղամասից թաղամաս և խնդրում անվրեպ կրակոցով ոչնչացնել քաղաքը պաշարած թշնամու` հատկապես հրամկազմի սպաներին։

Փանոսը հայ Բենվենուտոն էր։

Սակայն մենք վերադառնանք 1941 թվի գարնանային օրերին, օրեր, որոնք ողբերգական վախճան բերեցին վարպետին։

Ցուցահանդեսի բացումից մի քանի շաբաթ անց Թերլեմեզյանը հիվանդացավ, նրան տեղավորեցինք հիվանղանոցում։ Թվում էր՝ մի թեթև նոպա էր և, ինչպես միշտ, այս անգամ էլ Թերլեմեզյանը դուրս կպրծներ «ՆՐԱ» ճանկերից։ Սակայն, ավա՜ղ, դեպի հիվանդանոց տանող ճանապարհը ճանապարհ էր նաև դեպի հավիտենական հանգիստը։

Ասում են, որ նա կարող էր էլի փրկվել, եթե չկատարեր ճակատագրական մի անզգուշություն։

Թերլեմեզյանը չէր ամուսնացել, ընտանիք չէր կազմել և չէր վայելել ընտանեկան հարկի քաղցրությունը։ Նա զավակներ չէր ունեցել։ Այդ երջանկությանը նա չէր կարող հասնել, քանի երիտասարդ տարիներին զենքը ձեռքին պայքարում էր ժողովրդի ազատագրության համար։ Մահը կարող էր ամեն րոպե կտրել նրա կյանքի թելը։ Ամուսնանալ՝ նշանակում էր դժբախտացնել կնոջը, երեխաներին։ Նա միշտ խուսափել էր այդ վճռական քայլից և այդպես, միշտ ուշանալով, հասել էր խոր ծերության։ Մայրը, որին Փանոսը պաշտում էր, երազել էր տեսնել հարսին ու թոռներին, և այդ մուրազը սրտում հեռացել էր աշխարհից։ Միակ ճրագը` Փանոսը, լույս չէր տվել իր օջախին։ Նրա համար ժողովյրդի ազատագրության գործին նվիրաբերվելը բարձր էր բոլոր տեսակի անձնական երջանկություններից։

Այդպես էլ Փանոսը մնացել էր ամուրի։

Նա սովոր չէր ուրիշի խնամքի։ Իր տանն ամեն ինչ ինքն էր կարգավարում և կատարում` կենցաղային մեծ հոգսերից սկսած մինչև մանրուքը։ Մոր մահից հետո նա զրկվել էր կանացի հոգատարությունից և խնամքից։

Եվ ահա, հիվանդանոցում, ուր սպասարկում էին բացառապես կանայք, նա խուսափում էր զանազան սպասարկումներից և ճգնում էր ինքը կատարել այդ բոլորը։

Մի առավոտ, շատ շուտ, ֆիզիկապես թուլացած, գաղտագողի, նա բարձրանում է անկողնուց և դողդոջուն ձեռներով, հազիվ պատերը բռնելով, շարժվում է դեպի միջանցք, մի պահ կորցնում է հավասարակշռությունը, ձեռները պոկվում են պատից և մարմնով մեկ փռվում է գետին։

Այդ ցնցումը կաթվածահար է անում նրան։

Ես հիվանադանոց հասա այն ժամանակ, երբ այդ ողբալի դեպքից հետո Փանոսը կռնակի վրա պառկած էր անշարժ ու տնքում էր ցավից։

Այլևս նա չէր խոսում, բռնվել էր նրա լեզուն, շնչառությունը ընկել էր իր սովորական ռիթմից։ Ի վերջո, աչքերը բացեց, երկար նայեց ինձ ու արտասվեց... Զույգ աչքերից արտասուքի կաթիլները դեմքի վրայով հոսում էին վար։ Փանոսը զգում էր իր մոտալուտ վախճանը, սակայն այդ արտասուքը մահվան առաջ ծնկի եկած մարդու սարսափից չէր, այլ ապրելու և ստեղծագործելու տենչով վառված և դեռևս ներքին պոտենցիալ ունեցող արվեստագետի հոգու պոռթկում։

Այդ եղավ գուցե առաջին, սակայն և իր կյանքի վերջին արտասուքը։

Նույն գրշերը, ապրիլի 28-ին, Փանոս Թերլեմեզյանը հանգավ։

Ինչպիսի՜ ճակատագիր... Հոբելյանական հանձնաժողովը, նույն կազմով, վերածվեց թաղման հանձնաժողովի։

Այդ գիշեր ես հիշեցի 1936 թվականը, Թբիլիսիի հիվանդանոցի ցրտաշունչ սենյակը, մարմարյա սեղանը, սավանի տակ պառկած Եղիշե Թադևոսյանին և Թերլեմեզյանի խոսքերը...

Կտակը...

Հանձնաժողովին հայտնեցի կտակի մասին։

Առանձնացվեց մի փոքր խումբ և հանձնարարվեց փնտրել կտակը։ Մենք երեքով, նրա մոտիկ ընկերները՝ Սեդրակ Առաքելյանը, Գաբրիել Գյուրջյանը և ես, մտանք Թերլեմեզյանի բնակարանը։ Այնտեղ ամեն ինչ իր տեղում էր, չկար միայն այդ բոլորին կենդանություն պարգևողը՝ տերը։ Կտավակալի վրայից մեզ էր նայում վարպետի վերջին աշխատանքը...

Սկսվեց կտակի որոնման ծանր պրոցեսը։

Զարմանալի ու անսովոր զգացում էր պատել մեզ։ Չկար ինքը՝ Թերլեմեզյանը, սակայն նույն այս սենյակներում, ինչ-որ մի տեղ, ծրարի մեջ, թաքնված էին նրա ցանկությունները, կամքը, որոշումը։

Նա նորից խոսելու էր մեզ հետ։ Այս անգամ, սակայն, գրավոր և շատ հեռվից...

Գիշերվա մինչև ժամը երեքը մենք փնտրում էինք։

Հաճախ հոգնած, գալիս նստում էինք փոքր սենյակի գրքի պահարանի առաջ դրված սեղանի շուրջ։ Այդ պահարանը մի քանի անգամ ստուգել էինք և ոչինչ չէինք հայտնաբերել։

Վերջին անգամ նորից սկսեցի քրքրել պահարանը և, ի՜նչ զարմանք, գրքերի արանքում երևաց մի սպիտակ, երկարաձև, զմռսված ծրար, որի վրա անգլերեն լեզվով գրված էր.

Փանոս Թերլեմեզյանի կտակը.
Նյու Յորք, 1924 թիվ.

Մեզ հանձնարարված գործը խիստ պատասխանատու էր, կտակի յուրաքանչյուր տողը, բառը ուներ էական նշանակություն։ Չնայած ուշ ժամին, մենք հրավիրեցինք անգլերեն լեզվին քաջածանոթ Հարություն Գևորգյանին, նկարչուհի Գոհարիկ Ֆերմանյանի ամուսնուն։

Կտակը կազմված էր Նյու Յորքում պետական նոտարիուսի ձեռքով։ Ինչքան հիշում եմ, այն բաղկացած էր երեք կետից։

Պաշտոնական ներածականից հետո, առաջին կետում գրված էր այն մասին, որ Փանոս Թերլեմեզյանը իր կամքով, իր ողջ ինչքը՝ կայուն թե շարժական, տնային թե գործածական, ամեն, ամեն ինչ իր մահից հետո թողնում է Սովետական Հայաստանի պետական թանգարանին։ Այդ բոլորի հետ նաև թանգարանին է թողնում իր ողջ ստեղծագործությունը` գեղանկար բոլոր կտավները, էսքիզները, գծանկարները, բոլորը, ինչ կհայտնաբերվեր արվեստանոցում։

Երկրորդ կետում նույն թանգարանին է թողնում դրամականը, կանխիկ գումարով թե չեկերով, միևնույն է։

Երրորդ կետում նոտարիուսը գրում էր այն մասին, որ համաձայն ամերիկյան օրենքների, կտակի տակ պետք է ստորագրեին երեք անձնավորություն, առաջինը՝ կտակատերը, երկրորդը՝ մի վկա, երրորդը՝ եկեղեցու ներկայացուցիչը։

Սակայն Փ. Թերլեմեզյանը մերժել էր եկեղեցու ներկայացուցչին և խնդրել էր, որպես բացառություն, հրավիրել Սովետական Միության առևտրական ներկայացուցչության աշխատակիցներից մեկին, որպես երկրորդ վկա։

Կտակատիրոջ ցանկությունը կատարված էր և, այդպիսով, կտակի տակ ստորագրել էին ինքը՝ Թերլեմեզյանը, առաջին վկան (անունը չեմ հիշում) և երկրորդ վկան՝ սովետական ներկայացուցիչը։ Կտակը հաստատված էր նոտարիուսի կողմից։

Կտակի ընթերցումն ավարտելուց հետո տիրեց երկար ու խորհրդավոր մի լռություն։ Յուրաքանչյուրիս երևակայության առաջ ամբողջ հասակով կանգնած էր հայրենասեր արվեստագետի պայծառ կերպարը, նա մեր աչքին բարձրանում էր վեր, ավելի վեր...

Փ. Թերլեմեզյանը բարձր հայրենասիրության կենդանի մարմնացումն էր։

Օտար հողում, ճնշող ու ծանր երկնակամարի տակ, տասնվեց տարիներ առաջ, Փ. Թերլեմեզյանը մինչև սրտի խորքը զգացել էր մայր երկրի կարոտը և ամբողջ ունեցվածքը թողել Հայաստանի թանգարանին, այն Հայաստանի, ուր հաստատվել էին արդեն սովետական կարգեր։ Այդ նշանակում էր, որ դեռևս 1924 թվականին, Ամերիկայում, նա անվերապահորեն ճանաչել էր նոր կարգերը և ցանկացել էր իր լուման մուծել հայրենիքի մշակույթի վերելքի մեծ գործին։

Փ. Թերլեմեզյանը արտասահմանում ուներ բազմաթիվ ազգականներ։ Թերլեմեզյանների տոհմը բազմաճյուղ էր և բազմանդամ, նրանցից շատերն այն ժամանակ ապրում էին Պոլսում, Փարիզում, հենց նույն Ամերիկայում։ Եթե նա ցանկանար, ազատորեն կարող էր նրանցից որևէ մեկին դարձնել իր ժառանգորդը։ Սակայն իր հարազատներից և ոչ մեկին նա նկատի չէր ունեցել, Փ. Թերլեմեզյանի համար ամենահարազատը իր նոր հայրենիքն էր, իր ժողովուրդը։

Կտակը՝ աշխարհից անդարձ հեռացողի խնդրանքն է, ցանկությունը, կամքը։ Ապրողներին մնում է իրագործել այն մինչև վերջ։

Չնայած այգաբացը մոտենում էր և մենք բոլորս հոգնած էինք ու ընկճված, այնուամենայնիվ սկսեցինք ցուցակագրել Թերլեմեզյանի թողած ողջ ժառանգությունը։ Գեղանկար և այլ բնույթի նկարները թվով հազար էին և դրամական արժողությամբ մոտ երկու միլիոն ռուբլի (հին գներով)։ Մենք գտանք նաև խնայղրամարկղի գրքույկ, 27.000 ռուբլի (հին գներով) ավանդով։ Վերջապես, համաձայն կտակի, մենք գրի առանք տնային բոլոր իրերը, հագուստեղենը, ներկերը, գրքերը...

Մի քանի օր անց, մեր հանձնաժողովը լրիվ կազմով, ցուցակներով, եղավ Երևան քաղաքի նոտարիուսի մոտ և կտակի հիման վրա Փանոս Թերլեմեզյանի թողած ողջ ժառանգությունը հանձնեց Հայաստանի պետական պատկերասրահին։

1941 թվականի մայիսի 4-ին մենք մայր հողին հանձնեցինք փոթորկալի կյանքով ապրած, ազատագրական պայքարում կոփված, արվեստի կրակը դեռ սրտում չմարած, մեծ հայրենասերի, ազնիվ քաղաքացու և մեծատաղանդ նկարչի հոգնած մարմինը։

«Սովետական արվեստ»
1965 թ., N 11