Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցի

Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցի, Հայ ավետարանական եկեղեցի, քրիստոնեության երեք հիմնական ուղղություններից բողոքականության (ավետարանական) հայազգի հետևորդների եկեղեցի: Կազմավորվել է 1846-ի հուլիսի 1-ին, 40 հիմնադիր հաղորդական անդամներով, Կ. Պոլսի Բերա թաղամասում: Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցին հետևանքն էր Հայ բարեկարգչական կամ Ավետարանական շարժման, որը սկիզբ էր առել XIX դ. 20-ական թթ. և արևմտահայոց, և արևելահայոց շրջանում գրեթե միաժամանակ` իրարից անկախ:


Հայ ավետարանական շարժումը մեկ ընդհանուր ամբողջություն է` հայ ժողովրդի երկու հատվածներում իր ծագման, ընթացքի և զարգացման տարբերություններով հանդերձ: 1836-ին հայ ավետարանականները Կ. Պոլսում ստեղծել են «Բարեպաշտության միաբանությունը», որով սկզբնավորվել է Հայ ավետարանական շարժումը: Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքարանը «Բարեպաշտության միաբանության» անդամներին համարել է այդ ժամանակ Կ. Պոլսում հաստատված ամերիկյան «Բորդ» միսիոներական ընկերության վարձկաններ: Հալածանքները հայ ավետարանականների հանդեպ գնալով սաստկացել են, իսկ 1846-ի հունիսի 21-ին Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք Մատթեոս Չուխաճյանը (1858–65-ին` Ամենայն հայոց կաթողիկոս Մատթեոս Ա Կոստանդնուպոլսեցի) հրապարակել է իր բանադրական կոնդակը` հայ ավետարանականներին զրկելով Հայ առաքելական եկեղեցու անդամակցությունից և հաղորդությունից:

Ավետարանականները, արտաքսվելով Մայր եկեղեցուց և զրկվելով պատրիարքարանի աջակցությունից, 1846-ի հուլիսի 1-ին հիմնել են առաջին Հայ ավետարանական եկեղեցին: Հենց սկզբից նրանք հրաժարվել են որդեգրել բողոքական հարանվանություններից որևէ ձև և, հակառակ միսիոներների դժգոհության, կոչվել Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցի: Առաջին հովիվ է ընտրվել Աբիսողոմ Ութուճյանը: Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցու կազմավորումից հինգ ամիս անց ստեղծվել են երեք ուրիշ եկեղեցիներ` մոտ 1000 հոգու անդամակցությամբ: 1850-ի նոյեմբերի 27-ին թուրքական կառավարությունը հատուկ հրամանագրով (ֆերման) պետականորեն ճանաչել է ավետարանական հայերին` իբրև Հայ առաքելական եկեղեցուց և Կ. Պոլսի հայոց պատրիարքությունից անջատ կրոնական համայնք, որն իրավունք ուներ առանձին ազգապետով ներկայանալու պետական բոլոր ատյաններին:

Հայ ավետարանական համայնքի առաջին ազգապետ է դարձել Ստեփան Սերոբյանը (Կ. Պոլսի հայոց պատրիարք Հակոբոս Սերոբյանի եղբայրը): XIX դ. կեսից Հայ ավետարանական շարժումը տարածվել է Արմ. Հայաստանի բոլոր նահանգներում, Կիլիկիայում, Թուրքիայի արմ. հայաշատ շրջաններում: 1860-ական թթ-ից Թուրքիայի տարբեր շրջաններում Հայ ավետարանական եկեղեցիները կամավոր անդամակցությամբ կազմակերպել են Միություններ: Մինչև հայոց Մեծ եղեռնը Թուրքիայում գործել է 4 Միություն: Առաջինը Բութանիայի միությունն էր, որն ստեղծվել է 1864-ին (ուներ 27 եկեղեցի), 1866-ին կազմվել է Արևելյան միությունը` չորս շրջաններով (68 եկեղեցի), 1867-ին` Կիլիկիո միությունը` չորս շրջաններով (65 եկեղեցի), 1868-ին` Կենտրոնական միությունը` երեք շրջաններով (42 եկեղեցի):

XX դ.  սկզբին տարագիր հայ ավետարանականներն ԱՄՆ-ում ստեղծել են ևս 2 միություն` Արլ. նահանգների Հայ ավետարանական միությունը (1901) և Կալիֆոռնիայի Հայ ավետարանական միությունը (1908): Առաջին համաշխարհային պատերազմից առաջ Թուրքիայում, Արմ. Հայաստանում և Կիլիկիայում գործել են 137 կազմակերպված ավետարանական եկեղեցիներ, կար 82 ձեռնադրյալ հովիվ, 97 քարոզիչ, եկեղեցու 14 հզ. հաղորդական անդամ, 270 կիրակնօրյա դպրոց, 7 քոլեջ, 46 բարձրագույն վարժարան, 3 աստվածաբանական ճեմարան: Արևմտահայ ավետարանականների ընդհանուր թիվը մոտ 51 հզ. էր: XIX դ. վերջին թուրքական կառավարության իրականացրած հայկական ջարդերը, աքսորները, ապա` Մեծ եղեռնը մեծ հարված են հասցրել նաև Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցուն:

Ցեղասպանությունից փրկված հայ ավետարանականները (14–15 հզ.) գաղթել են Եվրոպա, Ամերիկա, Մերձավոր Արևելքի երկրներ, որտեղ և հիմնել են հայ ավետարանական եկեղեցիներ և ավետարանական միություններ: Ներկայումս (2000) սփյուռքում գործում են 3 հայ ավետարանական միություններ` Մերձավոր Արևելքի (ստեղծվել է 1924-ին, կենտրոնը` Բեյրութ, ընդգրկում է Լիբանանի 6, Սիրիայի 11, Թուրքիայի 3, Եգիպտոսի 1, Իրանի 3, Հունաստանի 2 հայ ավետարան. եկեղեցիները), Ֆրանսիայի (ստեղծվել է 1927-ին, կառավարությունը ճանաչել է 1946-ին, կենտրոնը` Փարիզ, 14 եկեղեցի) և Հս. Ամերիկայի (ստեղծվել է 1971-ին, կենտրոնը` Նյու Ջերսի, ընդգրկում է ԱՄՆ-ի 20 և Կանադայի 4 հայ ավետարանական եկեղեցիները):

Հայ ավետարանական եկեղեցիներ կան Բուենոս Այրեսում (Արգենտինա, կազմ. 1922-ին), Սան Պաուլոյում (Բրազիլիա, 1927), Մոնտեվիդեոյում (Ուրուգվայ, 1924, մինչև 1944-ը այստեղ գործել է 2 հայ ավետարան. եկեղեցի), Լոնդոնում (Անգլիա), Բրյուսելում (Բելգիա), Սոֆիայում (Բուլղարիա), իսկ 1973-ից` Սիդնեյում (Ավստրալիա): Այս եկեղեցիները որևէ ավետարանական միության մեջ չեն մտնում: Արևելահայերի շրջանում ավետարանական գաղափարները տարածվել են XVIII դ. վերջին – XIXդ. սկզբին, առաջին բողոքական անհատների և փոքր խմբերի միջոցով, որոնք հիմնականում Արլ. Հայաստան գաղթած խնուսցի «նոր թոնդրակեցիներ» կոչված աղանդի հետևորդներ էին: Արևելահայերի մեջ ավետարանականության տարածմանը նպաստել են Արլ. Հայաստանում և Վրաստանի մի շարք շրջաններում բողոքականությանը և մկրտությանը հարող այդ ցաք ու ցրիվ փոքր համայնքներն ու անհատները, ինչպես նաև XIX դ. 20-ական թթ-ից Կովկասում հաստատված գերմանական, շվեյցարական և շվեդական բողոքական քարոզիչները:

Արևելահայ ավետարանական եկեղեցիները Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցու առանձին և ինքնուրույն միավոր են: Արևելահայ ավետարանականներին, չնայած բազմաթիվ դիմումներին, մինչև 1914-ը ռուսական կայսրությունը պաշտոնապես չի ճանաչել որպես առանձին կրոնական հասարակություն, ինչպես Թուրքիայում (ռուսական կայսրությունում պաշտոնապես գործել է միայն Լյութերական եկեղեցին): Երբեմն սրացել է պայքարն արևելահայ ավետարանական եկեղեցիների և Լյութերական պաշտոնական եկեղեցու միջև, որը ձգտել է իրեն ենթարկել Կովկասի հայ ավետարանականներին:

XIX դ. 2-րդ քառորդից մինչև 90-ական թթ. Անդրկովկասում հայ ավետարանականության կենտրոնը Շամախին ու Ղարաբաղն էին: 1823–37-ին Շուշիում գործել են Շվեյցարիայի Բազել քաղաքի «Ավետարանական քարոզչական ընկերության» լյութերական միսիոներները` Ա. Դիտրիխի և Ֆ. Զարեմբայի գլխավորությամբ: 1827-ին Շուշիում բացվել են նրանց ուսումնարանն ու տպարանը: Հրատարակել են աշխարհաբար արևելահայերենով հանրամատչելի կրոնական գրքեր: Ավետարանական քարոզիչների ուսումնարանը, որտեղ դասավանդել են նաև հայ հոգևորականներ, լավագույններից էր Անդրկովկասում: Նրանց օրինակով դպրոցներ են բացվել Ղարաբաղի մի շարք գյուղերում: Քարոզիչների բուռն գործունեության շնորհիվ ստեղծվել է Շամախիի Լյութերական միաբանությունը: Այստեղ ավետարանականության տարածմանը նպաստել է շամախեցի վարժապետ Սարգիս Համբարձումյանը: Նա 1842-ին բացել է ուսումնարան, որը գործել է 20 տարուց ավելի և արժանացել դպրոցական իշխանությունների բարձր գնահատականին: Արևելահայ ավետարանականների դեմ հալածանքները սաստկացել են Մատթեոս Ա Կոստանդնուպոլսեցու օրոք, որը դեռևս Կ. Պոլսի պատրիարք եղած ժամանակ անհաշտ պայքար էր ծավալել արևմտահայ ավետարանականների դեմ:

1861-ի ապրիլի 25-ին Մատթեոս Ա Կոստանդնուպոլսեցին կոնդակով բանադրել է նաև արևելահայ բողոքականներին` զրկելով նրանց Հայ եկեղեցու հետ հաղորդությունից ու անդամակցությունից: 1866-ի օգոստ. 22-ին ցարական հրովարտակով Շամախիի հայ բողոքականները պաշտոնապես ճանաչվել են առանձին կրոնական հասարակություն` ենթակա Մոսկվայի ավետարանական Լյութերական եկեղեցուն և ենթարկվել Ռուսաստանում նրա համար սահմանված օրենքներին: XIX դ. կեսին հայ ավետարանական համայնքներ կային Վաղարշապատում, Ալեքսանդրապոլում, Կարսում և նրանց մերձակա գյուղերում:

Երևանում առաջին ավետարանականները հիշատակվում են 1867-ից, իսկ XIX դ. վերջից Երևանի Հայ ավետարանական եկեղեցին դարձել է ամենազորեղը Կովկասի հայ ավետարանական եկեղեցիների մեջ: Կազմավորված հայ ավետարանական եկեղեցիներ կային Թիֆլիսում, Բաքվում, Բաթումում, Սուխումում: 1914-ին ստեղծվել է Հայ ավետարանական Արարատյան միությունը, որը նույն թվին պաշտոնապես ճանաչել է ռուսական կառավարությունը: Միությունը, որի կենտրոնը գտնվում էր Երևանում, գործել է մինչև 1928-ը. անփոփոխ նախագահն էր վերապատվելի Վահան Միքայելյանը: 1923-ին Խորհրդային Հայաստանի կառավարությունը պաշտոնապես ճանաչել է Հայ ավետարան. Արարատյան միությունը և գրանցել նրա կանոնադրությունը:

1918–30-ին հայ ավետարանականների թիվը Հայաստանում եղել է մոտ 2500–3000, իսկ ողջ Անդրկովկասում (Թիֆլիս, Բաթում, Սուխում, Բաքու, Ղարաբաղ, Շամախի)` մոտ 3500–4000: Գրեթե բոլոր համայքներն ունեցել են եկեղեցիներ կամ աղոթատներ, կիրակնօրյա դպրոցներ, ձեռնադրված հովիվներ: 1920-ական թթ. վերջից Խորհրդային Միությունում ուժեղացել են հալածանքները կրոնական համայնքների նկատմամբ. 1930-ից ԽՍՀՄ տարածքում, ի թիվս այլ կրոնական կազմակերպությունների, արգելվել է նաև հայ ավետարանական եկեղեցիների գործունեությունը: 1944-ի հոկտ. ԽՍՀՄ-ում թույլատրվել է բապտիստների (մկրտականներ) և ավետարանականների պաշտոնական գործունեությունը մեկ ընդհանուր միության մեջ. ստեղծվել է Ավետարանական քրիստոնյա-բապտիստների եկեղեցին, որն ընդգրկել է նաև ՀԽՍՀ տարածքում գործող բոլոր ավետարանական և մկրտական եկեղեցիները: Ղեկավար մարմինը Ավետարանական քրիստոնյա-բապտիստների համամիութենական խորհուրդն էր: Հայաստանում ևս 1945-ի հոկտեմբերից թույլատրվել է ավետարանականների և մկրտականների միավորումը մեկ միության մեջ:

1946-ի փետր. ՀԽՍՀ կառավարությունը պաշտոնապես ճանաչել է Երևանի Հայ ավետարանական քրիստոնյա-բապտիստների եկեղեցին, որի մասն է կազմել նաև Գյումրու ավետարանական մկրտական եկեղեցու համայնքը: Այդ ժամանակից մինչև 1991-ը, երբ Հայաստանում սկսել է գործել Ամերիկայի Հայ ավետարանչական ընկերակցության երևանյան գրասենյակը, մկրտականներից առանձին ավետարանական համայնք և եկեղեցիներ ՀՀ-ում չկային:

1994-ի հուլիսի 1-ից Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցիին ստացել է ՀՀ-ում պաշտոնապես գործելու իրավունք: Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցու մաս են կազմում Երևանի, Վանաձորի և Ստեփանավանի ավետարանական եկեղեցիները: Եկեղեցիների, պարզ ժողովարանների և աղոթատների թիվն անցնում է մեկ տասնյակից: Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցու հոգևոր հովիվը 1994-ի նոյեմբերից վերապատվելի Ռընե Լևոնյանն է: 1995-ի մայիսին Հայաստանի ավետարանական եկեղեցիները (Երևանի, Վանաձորի, Ստեփանավանի), Գյումրու Հայ ավետարանական մկրտական եկեղեցին և Հայ ավետարանական մկրտական քրիստոնյաների եկեղեցիները ստեղծել են Հայաստանի ավետարանական եկեղեցիների միություն (կենտրոնը` Երևանում, նախագահ` վերապատվելի Յուրի Ավանեսյան): Միությունն ունի 30-ից ավելի եկեղեցի և աղոթատուն, մոտ 30 հովիվներ և օգնական քարոզիչներ: Հայ ավետարանական հինգերորդ միությունը ստեղծվել է 1995-ի օգոստոսին և կոչվում է Հայաստանի, Վրաստանի, Արլ. Եվրոպայի և Միջին Ասիայի Հայ ավետարանական միություն (կենտրոնը` Երևանում, նախագահ` վերապատվելի Ռընե Լևոնյան): Միությունն ընդգրկում է Հայաստանի Հայ ավետարանական եկեղեցիների միությունը, Վրաստանի Հայ ավետարանական եկեղեցիները (ավետարանական եկեղեցիներ կան Թիֆլիսում, Ախալքալաքում, Ախալցխայում, Բոլնիսում, Լիլոյում, Իսանիում), Սուխումի Հայ ավետարանական մկրտական եկեղեցին, Սոչիի Հայ ավետարանական եկեղեցին, Մոսկվայի Հայ ավետարանական եկեղեցին, ինչպես նաև Ամերիկայի Հայ ավետարանչական ընկերակցության Հայաստանի ներկայացուցչությունը:

1994-ի աշնանը պառակտվել է Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցու համայնքը Երևանում, կազմվել է առանձին եկեղեցի, որը պաշտոնապես գրանցվել է 1997-ի մայիսին` Երևանի ավետարանական եկեղեցի անվամբ: Նորաստեղծ այս եկեղեցին Հայ ավետարանական այն սակավաթիվ եկեղեցիներից է, որը չի պատկանում որևէ միության և գործում է առանձին:

Դավանանքը և պաշտամունքը: Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցին քրիստոնեական հիմնական վարդապետությունների` Աստծո, Քրիստոսի և Ս. Հոգու վերաբերյալ հարցերում դավանակից է ավանդական եկեղեցիներին: Ընդունում է Ս. Երրորդության ուղղափառ բանաձևումը, Հիսուս Քրիստոսի Մարդեղությունը և Աստվածությունը, Հարությունը, Ս. Հոգու ներկայությունը և առաջնորդությունը, բայց ոչ թե եկեղեցական վարդապետների, ս. հայրերի կամ տիեզերական ժողովների հեղինակության ու որոշումների վրա հենվելով, այլ այդ վարդապետությունների` Ս. Գրքին համաձայն լինելու համար: Հիմնական հատկանիշն այն է, որ Աստվածաշունչն ընդունում է որպես հավատքի և գործերի միակ ճշմարիտ, բացարձակ ու գերագույն հեղինակություն, միակ առաջնորդ ու կանոն: Եկեղեցական այլ հեղինակություններն ու ավանդությունները երկրորդական են և ստորադաս Աստվածաշնչին:

Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցին ընդունում է առաքելական և Նիկիական Հավատո հանգանակները, նաև ունի իր Հավատո հանգանակը: Մերժում է սրբերի միջնորդությունը, այդ թվում` Մարիամ Աստվածածնի: Քրիստոսից բացի չի ճանաչում ուրիշ որևէ միջնորդ և բարեխոս Աստծո ու մարդկանց միջև: Աստծո շնորհին մարդ հաղորդակցվում է ուղղակի Հիսուսի միջոցով` նրան ընդունելով որպես անձնական Փրկիչ: Քրիստոսը եկեղեցու միակ գլուխն է, փրկիչն ու բարեխոսը, մեղքերի քավության միակ միջոցը: Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցին մերժում է նաև սրբերի, խաչի, մասունքների պաշտամունքը: Համաձայն ավետարանական վարդապետության, մեղավորն իր փրկությունը ստանում է միայն շնորհիվ հավատքի և ոչ թե` իր բարի գործերի կամ եկեղեցուն իր նվիրատվությունների, ծոմապահության, ապաշխարության, եկեղեցական խորհուրդների կատարման: Բարի գործերը փրկության արդյունք են և ոչ թե պայման: Մեղավորի փրկությունը կարող է տեղի ունենալ եկեղեցուց դուրս և առանց կղերի միջնորդության:

Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցին ընդունում է բոլոր հավատացյալների ընդհանուր քահանայությունը, հավասարությունն ու միությունը: Հասարակությունը չի բաժանում կղերական և աշխարհիկ դասի: Յուրաքանչյուր ոք կարող է և իրավունք ունի հոգևոր պաշտոն կատարել, քարոզել, մեկնաբանել Աստվածաշունչը: Ավետարանական եկեղեցու հովիվը (պատվելի, վերապատվելի) պարզապես առաջնորդն է դավանակիցների, բայց քահանա չէ, այսինքն` միջնորդ չէ Աստծո և մարդկանց միջև: Հոգևոր պաշտամունքն իրականացվում է բացառապես քարոզի, Աստվածաշնչի բարոյաբանական մեկնաբանության և աղոթքի միջոցով:

Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցին, հարգելով հին եկեղեցիների խորհուրդները, բայց իբրև միայն խորհրդանիշ, ընդունում է առավել նախնական, Աստվածաշնչի հեղինակությամբ վկայված երկու խորհուրդ` Մկրտություն և պարզ Հաղորդություն (մերժում է Պատարագի հաղորդությունը): Մկրտությունը կատարվում է ջրով, առանց մյուռոնի: Ձեռնադրությունը վերածված է աշխարհիկ ծեսի: Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցին չունի հին եկեղեցիներին հատուկ ծիսակարգ և հայտանիշեր, որպիսիք են զգեստավորումը, սուրբ անոթները, սրբանկարները, մոմերը, խունկը, մյուռոնը, ճարտարապետությունը (իր հին տարազի մեջ` եկեղեցի, տաճար, վանք): Ճշմարիտ քրիստոնյաների ցանկացած խմբակցություն կազմում է Հիսուս Քրիստոսի եկեղեցին: Ճշմարիտ եկեղեցին մարդկանց, հավատացյալների հավաքականությունն է, խումբը և ոչ թե շենքը կամ կառույցը:

Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցին նախանձախնդիր է պահպանելու քրիստոնեական եկեղեցու տիեզերականությունը, միությունը և ազատությունը: Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցին ճանաչում և ընդունում է կրոնական հարցերում անձնական դատողության իրավունքը, կրոնական խմբավորումների և աստվածաբանական զանազան հայացքների առկայությունը, անհատի իրավունքներն ու ազատությունները:

Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցին Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցուն համարել և համարում է Մայր եկեղեցի, ընդունում է Հայ եկեղեցու ս. հայրերին: Հայ եկեղեցու նման Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցին ևս միայն երեք տիեզերական ժողով է ընդունում: Ներկայումս պաշտամունքների ժամանակ օգտագործում է հայ միջնադարյան շարականներ, Հայ առաքելական եկեղեցու հոգևորականներին երբեմն մասնակից է դարձնում իր պաշտամունքներին. կատարվում են եկեղեցական համատեղ արարողություններ:

Կազմակերպական ձևը: Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցին չունի նվիրապետություն (կաթողիկոս, եպիսկոպոս, վարդապետ, թեմեր): Հոգևոր պաշտոնյաներն են եկեղեցու հովիվը, պաշտոնակից կամ օգնական հովիվը, դաստիարակ տեսուչը, արտոնյալ քարոզիչը, սարկավագը և հոգաբարձության ու այլ հանձնախմբի անդամները: Ավետարանական եկեղեցիներին բնորոշ է ապակենտրոնացումը: Եկեղեցու գլուխ Քրիստոսն է, հետևաբար եկեղեցիները վարչականորեն չեն ենթարկվում ոչ մի մարմնի կամ հոգևոր պետի: Յուրաքանչյուր ավետարանական եկեղեցի անկախ է և ինքնաբավ: Յուրաքանչյուր եկեղեցի ինքն իր մեջ միություն է իր հովիվով և ժողովրդով: Եկեղեցին կազմող տարրը ժողովուրդը չէ, այլ` եկեղեցու հաղորդական անդամները, այսինքն նրանք, ովքեր վկայել են, որ հավատքով փրկվել են իրենց մեղքերից և որոշ արարողությամբ անդամակցում են եկեղեցուն:

Յուրաքանչյուր եկեղեցի ունի պաշտոնական երեք մարմին. 1. Եկեղեցու հոգաբարձություն, որը հսկում է եկեղեցու ընդհանուր, մանավանդ` հոգևոր գործունեությունը: 2. Խնամակալություն, որը հսկում է եկեղեցու տնտեսական գործերը և ունեցվածքը, նաև տալիս է ամուսնության արտոնագիր: 3. Դպրոցի հոգաբարձություն, որը հսկում է եկեղեցուն պատկանող դպրոցը (դպրոցները): Ավետարանական եկեղեցիների անհրաժեշտ մասն են կազմում կիրակնօրյա դպրոցները, պատանիների, երիտասարդների, ամուսնական զույգերի Ս. Գրոց սերտողությունները, Քրիստոնեական Ջանից կամ այլ երիտասարդական քրիստոնեական կազմակերպությունները, տիկնանց միությունները, մշակութային բազմապիսի խմբերը, միասնական աղոթքի խմբերը:

Աշխարհի 16 երկրներում գործող 110-ից ավելի Հայ ավետարանական եկեղեցիները, բացառությամբ մի քանիսի, ներկայումս ընդգրկված են 5 Հայ ավետարանական միությունների մեջ, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իր ընտրովի նախագահը: Միության բարձրագույն մարմինները եկեղեցիների ներքին գործերին չեն միջամտում, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ եկեղեցին միության միջամտությանն է դիմում: 1980-ական թթ. սկզբին սփյուռքի 3 միությունները կազմել են Հայ ավետարանական համաշխարհային խորհուրդ (կենտրոնը` Նյու Ջերսիում, ԱՄՆ), որը վարում է միությունների ընդհանուր գործերը: Այս մարմինն ունի ընտրովի նախագահ, որը փոխվում է երկու տարին մեկ և կարող է վերընտրվել ևս մեկ անգամ: 1995-ին ՀՀ-ում ստեղծված 2 միությունները նույնպես անդամակցել են Հայ ավետարանական համաշխարհային խորհրդին: Հայ ավետարանական եկեղեցիների ավետարանչական գործունեության կազմակերպիչը և գործադիր մարմինը, հայ ավետարանական առաջին և առայժմ միակ միսիոներական կազմակերպությունը Ամերիկայի Հայ ավետարանչական ընկերակցությունն է (1918), որը ներկայացնում է Հայաստանյայց Ավետարանական Եկեղեցին իր ամբողջության մեջ` լինելով կապող օղակը այդ եկեղեցիների միջև:

Հ. ա. ե. իր բարեսիր., կրթ., հրատարակչ., ընկերային ծառայությունները ավետարանչական գործունեության հետ մեկտեղ իրագործում է մոտ մեկ տասնյակ բարեգործ. կազմակերպությունների միջոցով, որոնք ղեկավարվում են կա’մ միայն Հ. ա. ե-ու, կա’մ միասնաբար առաքելական ու Հայ կաթոլիկ եկեղեց. մարմինների հետ: Նշանավոր են Ջինիշյան, Փիլիպպոսյան, Կարագյոզյան հիմնադրամները, Հայ ավետարան. ընկերային ծառայության կենտրոնը (Լոս Անջելես), Հայ ազգային բուժարանը (Բեյրութ), Հայ ծերանոցը (Հալեպ) ևն: Հ. ա. ե. Եկեղեցիների համաշխ. խորհրդի անդամ է` նրա հիմնադիրներից, գործակցում է ամերիկյան, եվրոպ., մերձավորարևելյան բողոքական եկեղեցիների հետ:
Կ ր թ ո ւ թյ ան կ են տ ր ոնն ե ր ը: Հ. ա.ե-ու կարևորագույն գործերից է աջակցությունը դաստիարակության և կրթության մարզում: Հայ ավետարանականները, միսիոներներին հետևելով կամ նրանց աջակցությամբ, հիմնել են հարյուրավոր նախակրթարաններ, երկրորդական վարժարաններ, քոլեջներ, դպրոցներ: Ավետարան. հաստատություններում գիտ. և մասնագիտ. կրթություն են ստանում բոլոր ցանկացող հայերը` առանց դավանական խտրականության: Երկրորդական վարժարանների թիվը 1908-ին 35 էր, որոնցից 20-ը` աղջիկների համար: Մինչև Մեծ եղեռնը Թուրքիայում գործել են Խարբերդի (1859), Մարզվանի (1865), Մարաշի (1864) ավետարան. աստվածաբան. ճեմարանները:
1875–1915-ին Հ. ա. ե. Թուրքիայում հիմնել է 7 քոլեջ. Կենտր. Թուրքիո քոլեջ (Այնթապ, 1876), Եփրատ քոլեջ (Խարբերդ, 1878), Աղջկանց կենտր. քոլեջ (Մարաշ, 1885), Անատոլիա քոլեջ (Մարզվան, 1886), Ս. Պողոս քոլեջ (Տարսոն, 1888), Ճենանյան քոլեջ (Գոնիա, 1892), Միջազգային քոլեջ (Իզմիր, 1903): Անդրկովկասում մեծ համարում են ունեցել Շուշիի, Շամախիի, Թիֆլիսի հայ ավետարան. դպրոցներն ու ուսումնարանները: Բացվել են նաև բազմաթիվ հիվանդանոցներ, ծերանոցներ, նաև որբանոցներ, որտեղ հազարավոր հայ որբեր ուսում և քրիստ. դաստիարակություն են ստացել:

Ներկայումս (2000) սփյուռքում գործում են 17 հայ ավետարան. կրթ. հաստատություններ` նախակրթարանից մինչև համալսարանական մակարդակի: Դրանցից 9-ը գործում են Լիբանանում, 5-ը` Սիրիայում, մեկական` Հունաստանում, Իրանում և ԱՄՆ-ում: Նշանավոր են` Մերձ. Արևելքի Աստվածաբանական դպրոցը (Բեյրութ), Հալեպ քոլեջը (Սիրիա) և Հայկազյան համալսարանը (Բեյրութ), որը սփյուռքի հայկ. միակ բարձրագույն ուս. հաստատությունն է: 1997-ի ապրիլին Երևանում բացվել է Հայաստանի ավետարանական աստվածաբանական ճեմարանը:

Մա մ ո ւ լ ը: 1839–54-ին Զմյուռնիայում ընդմիջումներով լույս է տեսել հայ լրագրության պատմության մեջ առաջին աշխարհաբար թերթը` «Շտեմարան պիտանի գիտելեացը»: Նրա շարունակությունն էր «Ավետաբերը» (Կ.Պոլիս, հայ. և հայատառ թուրք.): 1872–1915-ին Կ. Պոլսում լույս է տեսել «Ավետաբեր տղայոց համար» մանկ. թերթը (հայ. և հայատառ թուրք.): Առավել հայտնի ավետարան. թերթերն էին` «Բյուրակն» (Կ. Պոլիս), «Կոչնակ» (1900–1960, Բոստոն, Նյու Յորք), «Բարի լուր» (1906–17, Բաքու), «Րահնյումա» (1910–15, Կ.Պոլիս), «Եփրատ» (1910–15, Խարբերդ), «Ջանասեր» (1916–23, ԱՄՆ), «Ավետագիր» (1945–47, Նյու Յորք) ևն: Ներկա պարբերականներից առավել հայտնի են «Ջանասեր» (1937-ից, Բեյրութ), «Պատանեկան արձագանք» (1936-ից, Բեյրութ), Ֆրանսահայ ավետարան. միության «Բանբեր» (1925-ից, Փարիզ), «Լը Լյումինյոն» (Մարսել, ֆրանս.), Հայ ավետարանչական ընկերակցության «Լրաբեր» (1965-ից, Նյու Ջերսի, ԱՄՆ) ամսագրերը, Հս. Ամերիկայի Հայ ավետարան. միության «Ֆորում» (1975-ից) և «Զհաց մեր հանապազորդ» (1991-ից) պարբ-ները, «Հայկազյան հայագիտական հանդես» (1970-ից, Բեյրութ) տարեգիրքը, Վանաձորի Հայ ավետարան. եկեղեցու «Աղ և լույս» (1995-ից) ամսաթերթը, «Հայաստանյայց ավետարանական եկեղեցի» (1997-ից, Երևան) եռամսյա պատկերազարդ հանդեսը ևն:

Արտաշես Ղազարյան

Քրիստոնյա Հայաստան հանրագիտարան